Lichtpuntjes op het Heeswijkplein – je thuis voelen en sociaal veilig ontwerp en beheer in de openbare ruimte

Als je iets aan veiligheid in de openbare ruimte wilt doen, moet je veel tegelijk doen. Belangrijke puzzelstukjes zijn goede verlichting en vertrouwen in elkaar, bleek uit het placemaking experiment van Platform STAD op het Heeswijkplein.

Tijdens een geanimeerd STADgesprek op 14 september 2023 keken we terug op het STADatelier ‘Heeswijkplein 24/7 veilig voor iedereen’. Dit vond plaats tussen augustus 2022 en augustus 2023. Onder de kastanjebomen langs het plein stonden afgelopen zomer een zitmeubel met wifi en lichtgevende kubussen. We onderzochten hoe deze tijdelijke elementen werden gebruikt en beleefd. En we bespraken het leerzame proces van placemaking waarin we ondanks de medewerking van bewoners en gemeente toch de nodige hobbels tegenkwamen.

Voor het STADatelier stelde Platform STAD een interdisciplinair ontwerpteam samen met Remy Kroese (Dear Hunter), Eline Keus (OASE stedenbouw en landschap), Tobias Woldendorp (WoldendorpWildervank adviseur sociaal veilig ontwerp en beheer) en Denis Oudendijk (Refunc).

Aanleiding: Onveilig voelen rond het plein

Het onderzoek ‘Moerwijk, alle kaarten op tafel’ van Dear Hunter naar de omgeving van het Heeswijkplein was de aanleiding voor de organisatie van het STADatelier. Een van hun observaties was dat veel mensen zich niet veilig voelen op het Heeswijkplein. Vooral in de avond durven vrouwen en meisjes nauwelijks de straat op. Schrijnend, omdat dit nog komt bovenop de andere problemen die veel mensen hebben in Moerwijk, een van de armste wijken van Nederland.

 

Te veel donkere plekken

Voor het gevoel van veiligheid is goed zicht de basisvoorwaarde voor het ontwerp van de openbare ruimte, zegt Tobias Woldendorp (adviseur sociaal veilig ontwerp en beheer WoldendorpWildervank). Goed zicht gaat om de combinatie van juiste verlichting, open zichtlijnen en voldoende sociale controle. Alleen verlichting aanbrengen, is dus niet voldoende. Als er obstakels zijn waarachter mensen zich kunnen verschuilen of er is geen zicht op de ruimte vanuit omliggende gebouwen, is het nog steeds niet veilig.

Aan de randen van het Heeswijkplein valt op dat de reclame boven de winkels een hele felle lichtlijn vormt. De nissen met de ingangen van de woningen daaronder, komen door het contrast extra donker over. Juist in die portieken staan vaak groepjes jongeren en oudere mannen.

Ook de speeltuin is fel verlicht. Onder de rijen prachtige kastanjebomen is het veel donkerder. Die strook is bovendien erg kaal, er zijn geen speel- en verblijfsplekken op een enkel bankje na. In combinatie met de geparkeerde auto’s vormt de bomenrij daarom een donkere onprettige barrière tussen het drukke speelgedeelte en de rand met winkels.

Verlichting en ontmoetingsplek onder de bomen

Als experiment heeft Platform STAD op de donkere strook onder de bomen lichtgevende kubussen en een zitmeubel met wifi geplaatst. Licht in combinatie met de aanwezigheid van mensen, de sociale controle door ogen op straat. Een plek die ontmoeting en verbinding tussen buurtbewoners stimuleert. De wifi maakt de plek extra aantrekkelijk. Uit gesprekken met bewoners en een enquête bleek dat meerdere bewoners de groene verlichting waardeerden, het een feestelijk gezicht vonden en sommigen zich een beetje veiliger voelden. Het zitmeubel werd veel gebruikt. Kinderen speelden er, moeders maakten een praatje met elkaar, er werd gegeten, de telefoon gebruikt en in de avond zaten er vaak jongeren. De wifi werd het meest gebruikt tussen 17 en 22 uur. Kritiek en tips waren er ook: er lag regelmatig afval, het geld kon beter aan andere dingen besteed worden en de zitplek zou nog beter zijn met meer comfort en kleur.

Buurtbewoners en professionals betrekken

Bij het STADatelier waren zowel buurtbewoners als professionals betrokken. Sociale veiligheid ervaren we allemaal anders. Het maakt uit waar je bent opgegroeid maar ook of je man of vrouw of oud of jong bent. Daarom is het belangrijk samen op te trekken en zo veel mogelijk een gemeenschappelijke taal te spreken over de ruimte die we delen. Met verbinding van mensen als uitgangspunt.

Het interdisciplinaire Platform STAD ontwerpteam keek in september 2022 samen met bewoners en professionals die in de buurt werken (gemeente, corporatie, jongerenwerker, wijkagent) naar de inrichting van het Heeswijkplein. De teamleden bedachten vanuit de ideeën die in deze workshop en avondwandeling naar voren kwamen, een tijdelijke inrichting en schetsten plannen voor mogelijke verbeteringen voor het plein. Concrete uitwerking, bouw en vooral het doorlopen van procedures leidden ertoe dat het meubel half mei 2023 (pas) werd geplaatst. De tijdelijke zitplek en verlichting zijn gebouwd door Refunc, met grotendeels hergebruikte materialen.

Vervolgens zijn de ontwerpteamleden en Platform STAD op verschillende momenten de wijk in gegaan om met mensen te spreken. Het wisselen van de accu’s van de verlichting, wat regelmatig moest gebeuren was bijvoorbeeld een moment waarop bewoners een praatje aanknoopten. Ook vroegen we op meerdere momenten in het proces de mening van de moeders op het plein, jongeren en ‘hangmannen’ in portieken. Door de open benadering leverde dat veel interessante gesprekjes op. Juist door niet alleen maar ideeën op papier te zetten, maar concrete objecten op het plein te plaatsen, wordt het gesprek makkelijker. Heel waardevol was daarbij de open en geïnteresseerde manier waarop onze ‘vooruitgeschoven verkenner’ Gerwin van Vulpen vanuit Platform STAD regelmatig het plein bezocht en zodanig een positieve band met mensen opbouwde. Daarmee kwamen de verhalen en ervaringen goed naar boven.

Dromen voor de toekomst

Tijdens het STADatelier kwamen veel ideeën voor het Heeswijkplein naar voren. Er is grote behoefte aan meer bruikbare openbare ruimte. Veel huizen zijn klein en hebben alleen een klein balkon. Er is behoefte aan ontmoetingsplekken die goed in het zicht liggen voor voldoende sociale controle. Voor kinderen is er te weinig ruimte voor sport en spel.

Verbetering van het plein is op veel manieren mogelijk. Met kleine en grote interventies:

• Permanent verbeteren verlichting (oa onder de bomen zodat de strook een volwaardig onderdeel van het plein wordt)
• Beter onderhoud van fietspaden (losliggende tegels)
• Zielloze bestrating vervangen door planten
• Aanbrengen basketbalringen
• Meer spelfaciliteiten voor kinderen van 10 jaar en ouder
• Aanbrengen armleuningen op centrale banken
• Brede stoepen voorzien van spelaanleiding zoals hinkelbaan
• Schotten voor graffiti
• Meer zebrapaden (voor veiliger oversteken)
• Glijbaan en fruitbomen op grasheuvels
• Groene wandelroutes door de wijk
• Aantal parkeerplaatsen verminderen
• Experiment met plein autoluw maken
• Plein als een geheel ontwerpen van gevel tot gevelwand
• Bij renovatie van de flats en winkels, het zicht op de buitenruimte vergroten
• Bij renovatie de ingangen van de flats vormgeven als een welkom thuiskomen

Het ontwerpteam heeft de voorstellen ingedeeld in categorieën brons-zilver-goud (van snel te realiseren tot meerjarig). Download hier het boekje Heeswijkplein > met alle ideeën voor verbetering van het plein.

Hoe nu verder met het Heeswijkplein?

Het zitmeubel met de verlichting zijn leerzame maar kleine stappen op weg naar een veiliger Heeswijkplein. Het zorgt voor bewustwording en verbinding. Veel aspecten spelen daarbij een rol. Experimenteren op weg naar een permanente situatie is daarom belangrijk volgens Saskia de Vin (community builder Moerwijk). Ook jongeren moeten rond het plein hun plek krijgen. Aan het plein komt daarom een jongeren hub. Bovendien bekijkt de gemeente of de verlichting aangepast moet worden.

Ook de gevels van de appartementen en winkels komen aan de beurt voor vernieuwing, zegt Rob Vooijs van woningcorporatie Hof Wonen. Eerst wordt de herstructurering afgerond van de straten achter het Heeswijkplein, die nu in volle gang is. Dan zullen waarschijnlijk de nissen van de ingangen van de woningen worden dichtgezet. Het advies van het ontwerpteam is om inderdaad op de begane grond geen inspringende ruimtes te maken waar mensen kunnen ‘hangen’. Maar wel om op de verdiepingen verspringende gevels te maken voor extra ‘ogen op straat’. En niet zonder meer de luifels te verwijderen, omdat die ook een ontmoetingsplek voor de buren zijn en de entree een vriendelijke uitstraling geven. Ook duidelijkheid, toegankelijkheid en aantrekkelijkheid zijn belangrijk voor de sociale veiligheid. Kortom, een complexe ontwerpopgave.

Mandaat voor placemaking en experimenten in de openbare ruimte

Toestemming krijgen van de gemeente Den Haag voor het plaatsen van de tijdelijke objecten in de openbare ruimte was lastig. De verlichting en het zitmeubel vielen niet binnen de gebruikelijke kaders. De vergunning voor de verlichting liep bovendien via een andere aanvraag dan de zitplek. Bij ieder van de deelaspecten was logischerwijs een flinke uitleg nodig. De zitplek werd bijvoorbeeld eerst door de ontwerpers een paviljoen genoemd. Dan zou er een omgevingsvergunning nodig zijn. De procedure werd echter sterk vereenvoudigd door het een bank met dak (straatmeubilair) te noemen. Ook was niet altijd duidelijk bij wie (of welke afdeling) binnen de gemeente de verantwoordelijkheid voor de toestemming lag. Dit alles leidde tot ’eindeloos veel e-mails, vele telefoongesprekken en fysieke afspraken met veel verschillende ambtenaren. De onduidelijkheden leidden nogal eens tot uitstel van de planning.

Op papier (of e-mail) leek er soms niets mogelijk. Voor een vergunning moet een definitief plan ingediend worden, terwijl niet alle regels en eisen vooraf inzichtelijk zijn. Waardoor de vergunning in eerste instantie resoluut afgewezen werd. In dit soort experimenten is eigenlijk nog veel overleg met de betrokken ambtenaren nodig. En dan zou het ontwerp gedurende dat proces daarop aangepast kunnen worden. Persoonlijke ontmoetingen op het Heeswijkplein of in de werkplaats van Refunc met dezelfde personen bleken een gouden greep. Schijnbaar onoverkomelijke problemen en onjuiste verwachtingen bestonden niet meer of er werd ter plekke een oplossing gevonden. Op papier leek bijvoorbeeld dat het meubel de oprit van de grasmaaier van de buitendienst in de weg zat. Maar ter plekke bleek dit geen probleem. Ook bij de ACOR (advies commissie openbare ruimte) was de mondelingen toelichting waardevol voor het begrip van het experiment.

Initiatievenloket voor de spannende wereld van de vergunningen

Wat vanuit bovenstaande ervaringen wenselijk zou zijn is één loket waar mandaat is een beslissing te nemen. Uitgaande van het doel (in dit geval de sociale veiligheid vergroten) dient iemand het mandaat te krijgen hieraan te werken. Daar hoort bij verantwoordelijkheid geven en nemen over de grenzen van vakgebieden, instanties en individuen heen. Waarbij er in een flexibel proces gekeken wordt hoe het doel bereikt kan worden en tegelijk een grondige check wordt gedaan.

Petra Sevinga (stadsdeeldirecteur Escamp) vertelt dat de gemeente Den Haag steeds meer open staat voor experimenten en placemaking. En ook werkt aan manieren om het proces voor initiatiefnemers makkelijker te maken. Daarvoor komt er een initiatieven loket. Het is daarbij zoeken naar de balans tussen aansluiten bij wat er in de wijk gebeurt, innovatie, veiligheid en juridische kanten. Want veel regels en vergunningen zijn er juist gekomen om de veiligheid en aansprakelijkheid te regelen. De maatschappij is immers steeds juridischer en bureaucratischer omdat ongelukken niet worden geaccepteerd. Dit leidt echter tot regels die niet in alle gevallen logisch zijn en veel wantrouwen over en weer.

Vertrouwen in elkaar

In dit experiment op het Heeswijkplein zien we ook dat er veel vanuit wantrouwen wordt gehandeld. Omdat er in het verleden meer dan eens iets kapot gemaakt is, wordt het worst-case scenario de standaard. Aannames, angsten en naar somberheid neigende realiteitszin moesten worden overwonnen. Maar er is ook steeds veel steun geweest. Natuurlijk zijn de objecten ontworpen op intensief gebruik met een degelijke constructie. De verlichting en het zitmeubel zijn met respect behandeld toen ze op het plein stonden. Komt dit doordat buurtbewoners tijdens het proces betrokken zijn? Misschien. Ook vergeten we dat ‘hufterproof’ er vooral is voor de uitzonderlijke gevallen. We leerden dat we ook in Moerwijk (of juist wel in Moerwijk) kunnen werken op basis van menselijkheid en vertrouwen in elkaar.

Naast het wantrouwen van ‘de gemeente’ tijdens het proces van vergunningen, is er ook het wantrouwen van bewoners in de instanties. Vaak hebben zij het gevoel dat er toch geen rekening wordt gehouden met hun zorgen. Bewoners voelen zich op allerlei terreinen achtergesteld, van zorg tot woning en het onderhoud van de openbare ruimte. Een voorbeeld van het wantrouwen was dat sommige jongeren de volledig anonieme enquête niet wilden invullen op de website van Platform STAD omdat ze bang waren daar hun gegevens achter te laten.

Dat het zitmeubel en de verlichting er gekomen zijn, komt omdat er bij veel betrokkenen vanuit de gemeente de bereidheid was op zoek te gaan naar de werkelijkheid achter het papier en het scherm. Betrokkenheid en steun van stadsdeeldirecteur, community builder en wegbeheerder was hier essentieel. Het werd een succes door de betrokkenheid van bewoners, de flexibiliteit van het ontwerpteam en het nodige doorzettingsvermogen in het doolhof van de vergunningen.

STADatelier ‘Heeswijkplein 24/7 veilig voor iedereen’

De analyse met sterke punten en risico’s, plannen voor het Heeswijkplein en de evaluatie van het ontwerpteam zijn gebundeld in een boekje.
Download hier het boekje Heeswijkplein >

Bijeenkomsten op het Heeswijkplein:

Startbijeenkomst op 29 september 2022. Lees hier het verslag >

Test verlichting op 18 januari 2023. Lees hier het verslag >

Opening op 12 mei 2023. Lees hier het verslag >

STADgesprek resultaten en evaluatie op 14 september 2023

Het STADatelier ‘Heeswijkplein 24/7 veilig voor iedereen’ is een initiatief van Platform STAD.
Met dank voor alle aangeboden bijdragen en hulp door de gemeente Den Haag en vele overige betrokkenen.

Foto’s bijeenkomsten: Marsel Loermans