Aanwezigheid, ritme en vertrouwen. Het onderzoek van Caroline Nevejan in de stad.

Hoe kan onderzoek in de stad ervoor zorgen dat het park opeens wel bereikbaar wordt voor de ouderen die er tegenover wonen? Waarom is het probleem met zwerfvuil in de stad lastig in kaart te brengen? Wat kan een bijdrage leveren aan de integratie van migranten in een woonwijk? Deze vraagstukken blijken allemaal met aanwezigheid, ritme en vertrouwen te maken te hebben. Caroline Nevejan vertelt erover tijdens de inspiratiesessie STAD in boek.

Aanwezigheid en vertrouwen

“Ik kon niet kiezen, dus ik heb een stapel boeken meegenomen”, vertelt Caroline Nevejan. Ze is bijzonder hoogleraar Designing Urban Experience aan de UvA en Chief Science Officer bij de Gemeente Amsterdam.

Welke invloed heeft de mediatechnologie op de manier waarop we elkaar vertrouwen? Wat hebben ritme, aanwezigheid en vertrouwen met elkaar te maken? Hoe kan onderzoek naar ritme in de stad een waardevolle bijdrage leveren aan het oplossen van ‘sociale issues’?

Caroline vertelt erover aan de hand van haar carrière en de stapel boeken die ze mee heeft genomen naar Grand Café Utopie.

“De manier waarop wij elkaar vertrouwen is heel erg veranderd door de onlinewereld”, aldus Caroline. Haar ervaring met onlineshows begon in de jaren 80 waarbij muzikanten uit New York speelden met muzikanten uit Amsterdam. Ze herinnert zich de beeldtelefoon uit de jaren 90. Doordat je elkaar met veel vertraging in beeld kreeg moest je elkaar op een heel andere manier vertrouwen.

Kunstenaars hebben een hele grote rol gespeeld in de ontwikkeling van de mobiele telefoon en online interfaces. Caroline heeft veel samengewerkt met kunstenaars, onder andere in het Paradiso en voor de Nederlandse bijdrage aan de Biënnale in Venetië. Kunstenaars zijn de eersten die met een nieuw medium experimenteren en in hun werk maken zij de toekomst zichtbaar. “Kunst is eigenlijk drie dingen: kunst biedt een radicaal realisme, kunst is is een directe esthetische ervaring en kunst ziet vaak al de voetstap van morgen in het heden”, vertelt Caroline. Ze wijst op het belang van kunstenaars bij het blootleggen van waarden en het faciliteren van verandering. In haar proefschrift ‘Presence and the Design of Trust’ behandelt Caroline onder andere de Galactic Hacker Party en de International Conference on the Alternative Use of Technology in Amsterdam, beide werden in 1989 gehouden. In dit onderzoek wordt onderscheid gemaakt tussen natural presence (natuurlijke aanwezigheid), mediated presence (als je dus online bent) en de witnessed presence (hoe zijn wij getuigen van elkaar) en dat verandert de hele tijd in relatie met media. “Dus als je praat over de nieuwe tijd dan praat je altijd over vier dimensies: tijd, plaats, relatie en handeling”, legt Caroline uit. Als je fysiek met elkaar een ruimte deelt, ben je direct getuige van elkaar en dat beïnvloedt de manier waarop je elkaar vertrouwt. In de media kunnen we ook later of eerder, hier of daar zijn, kunnen we communiceren met mensen die we niet kennen en handelen op plekken waar we niet zijn. “Dus je hebt eigenlijk door die mediatechnologie hele nieuwe communicatieruimtes gekregen en in die nieuwe communicatieruimtes maken we telkens op een andere manier een afweging of we elkaar vertrouwen.” Caroline illustreert dit aan de hand van het voorbeeld van het steegje. “Als aan het einde van het steegje een grote man in een leren jack aankomt en ik loop op hoge hakken en ben een beetje moe. Dan zal ik heel snel even het steegje uitlopen en een blokje omlopen, want ik neem het risico niet. Anderzijds als ik gewoon op mijn gymschoenen loop en ik voel me sterk en ik kom bij het steegje, dan loop ik gewoon door. Het hangt er ook mee samen hoe die man kijkt en of hij goedenavond zegt of niet, kijkt hij heel boos of niet?” Caroline noemt dit een trade-off tussen Presence en Trust.

In ‘Witnessing You’, een heel visueel boek dat Caroline samen met kunstenaars heeft gemaakt, komt zij door ‘artistic research through the arts’ tot de conclusie dat als je getuige wil zijn, dan moet je ook getuige van jezelf kunnen zijn. “Je kan niet getuige zijn van die ander, zonder ook getuige te zijn van jezelf.” In de context van technologie was dit een nieuwe realisatie voor haar. “Je ziet als je online bent in Zoom of Teams ook altijd jezelf. Als je niet jezelf ziet is het veel moeilijker om aanwezig te zijn in zo’n screen met andere mensen.”

Ritme

Toen Caroline bij de TU Delft ging werken, haalde zij met haar onderzoek het belang van ritme naar boven, een belangrijke factor die de afweging van vertrouwen beïnvloed.

Wanneer gaan mensen die elkaar niet kennen elkaar vertrouwen? Het antwoord op deze vraag hangt nauw samen met ritme. Je laat tegelijkertijd je hond uit en je begint ‘dag’ te zeggen tegen elkaar. Je zit in dezelfde bus. Je komt elkaar tegen in de supermarkt. Je staat samen te wachten bij de school of je bent tegelijkertijd op het sportveld. “Dus als je ritme deelt is dat eigenlijk de eerste ruimte waarin mensen ‘hallo’ gaan zeggen. En de eerste onderhandeling voor vertrouwen begint”, legt Caroline uit.

Het boekje ‘City Rhythm’ gaat over ritme-onderzoek in zes steden, waaronder Den Haag, Rotterdam en Amsterdam. Samen met studenten is er in die steden gekeken hoe ‘sociale issues’ opgelost konden worden aan de hand van onderzoek naar ritme.

Bijvoorbeeld in Rotterdam ging het over oude mensen die tegenover een park woonden in een verzorgingstehuis en die niet in het park komen. Studenten hebben dat onderzocht en dat bleek aan ritme te liggen. Het stoplicht bij die oude mensen dat bleek te kort op groen te staan om voldoende tijd te hebben om over te steken. “Ja” gingen die studenten tegen de stad zeggen: “dat stoplicht staat te kort op groen, kan dat niet wat langer? Dan kunnen die mensen in de tijd gewoon oversteken”. “Nee” zei de stad “want het is vanwege het spitsuur. Vanwege het spitsuur moet ie zo kort staan”. Maar die oudere mensen gaan niet voor tien uur de deur uit. Dus je kan prima dat stoplicht om tien uur veranderen van tijd dan kunnen die mensen wel oversteken.

In Den Haag ging het over Escamp, dat is waar veel nieuwe migranten kwamen wonen en hoe kan je dan ritme gebruiken om elkaar te leren kennen? We gingen bekijken hoe mensen de dag besteden en kwamen erachter dat kinderen, sporten en eten drie grote thema’s zijn die mensen door alle culturen als ritme gemeenschappelijk hebben met elkaar en dat dit de gelegenheid bood om elkaar te leren kennen.

In Amsterdam ging het over jonge alleenstaande moeders waarvoor heel veel geld is gereserveerd in de stad maar die daar allemaal geen gebruik van maken. Want wat blijkt, het leven van de jonge moeder sluit niet aan bij de plek en openingstijden van de gemeente. Blijkt dat de jonge moeders niet in de rij gaan staan bij de gemeente, want met kleine kinderen ga je niet in een lange rij staan wachten. Of je probeert het even en komt dan niet meer terug. Uit het onderzoek bleek dat die moeders wel in de buurtkamers zitten en niet in het gemeentehuis. Dus moet je naar de buurtkamers gaan als je die jonge moeders wil bereiken. Inmiddels doen de ambtenaren dat ook maar het is nog steeds geen beleid. “Dus dat ritme bleek eigenlijk een heel erg mooi gegeven te zijn om vertrouwen creëren”, concludeert Caroline.

De leukste baan van Amsterdam

Inmiddels heeft Caroline in haar werk als Chief Science Officer bij de gemeente Amsterdam veel ervaring met onderzoek in de binnenstad. “In de stad heb je altijd veel te maken met allerlei belangen: politieke belangen, persoonlijke belangen, buurtbelangen, groepsbelangen”, ziet zij in haar werk. “En in onze binnenstad kan je daar niet omheen, dat is je context, daar moet je mee werken.” Als je een brug maakt tussen beleid en onderzoek is ontwerp, dus ook kunstenaars, heel belangrijk. Als je verschil wil maken in de stad dan moet je een interventie ontwerpen, of een service ontwerpen of een product ontwerpen. Op openresearch.amsterdam is allerhande onderzoek over de stad te vinden. Met Energie Lab Zuidoost werken onderzoekers en ambtenaren samen aan de opgave van de energietransitie in de stad. Een stad heeft op dat gebied een hele eigen problematiek in tegenstelling tot de regio en het platteland. Aangezien 80% van de mensen in de huidige tijd in de stad wonen is er op Europees niveau een grote Cities Mission opgetuigd. De stad Den Haag maakt hier onderdeel van uit en daarmee wordt geprobeerd om binnen zeven jaar onze steden klimaatneutraal te maken.

Caroline vindt dat ze de allerleukste baan van Amsterdam heeft. Ze heeft in haar functie bijvoorbeeld onderzoek gedaan naar zwerfvuil in de stad samen met promovenda Pinar Sefkatli.

“Daar mochten we dagen mee met die karretjes en dan keken we naar de data. En dan zagen we aan de data dat al de meldingen uit één gebouw kwamen en dat het vuil lag in hele andere gebouwen. Serieus! In dat karretje zit een soort schermpje, alle meldingen komen daarop en dan rijden ze naar die melding toe. Op die melding worden de chauffeurs afgerekend. En de melding kwam uit de schone gebouwen, die komen helemaal niet uit de vieze gebouwen. Want vieze gebouwen zijn gewoon vies, daar doen mensen geen meldingen meer. Dus bleek dat ze verkeerd sturen als het gaat over zwerfvuil. Het klinkt als een heel kleine opgave, het is de eerste oorzaak van mensen een gevoel van veiligheid in de buurt, zwerfvuil. Het is een heel groot issue.”

“Zo hebben we ook de ratten of de meeuwen die naar Amsterdam komen, een heel groot probleem. Die alle vuilniszakken openpikken. Weet je waar die vandaan komen? Uit Zeeland en Texel! Dat zijn gewoon toeristen. Dit lijken hele simpele problemen maar als je erin gaat zijn ze heel complex.”

Caroline vertelt met enthousiasme verder over haar werk. Ze werd gevraagd om het onderzoeksprogramma voor de Nederlandse bijdrage aan de Biënnale in Venetië vorm te geven. Toen het in dat jaar vanwege de coronapandemie niet meer mogelijk was om naar Venetië te gaan, realiseerde Caroline zich dat haar jarenlange ervaring met onlineshows een uitkomst kon brengen. Ze ging aan de slag met Huda AbiFarès en ze bedachten samen ‘Architecture of Trust’ en vonden in Jane da Mosto een partner die ter plekke aanwezig was in Venetië. Gedrieën vormden zij een soort curatorenteam en hebben twaalf teams van vijf mensen gemaakt. In ieder team zaten wetenschappers, kunstenaars en mensen uit Venetië die online met elkaar aan de slag gingen en zo kon er via deze weg alsnog impact uit worden geoefend in de stad Venetië. Het resultaat was een reeks van drie cahiers: ‘Values for Survival’, ‘The Venice Exploratorium’ en ‘Tuning to Rhythm’. “De grootste uitkomst is namelijk ‘wat is het nieuwe Value for Survival?’ dat is ‘Tuning to Rhythm’. En toen heb ik dus als laatste, dat was zo een mooi cahier geworden, heb ik dat vertaald en heb ik daar een kinderboek van gemaakt.”

De avond blijkt veel te kort om alle cahiers en al het overige inspirerende werk van Caroline de revue te laten passeren. Gelukkig biedt de kennisbank openresearch.amsterdam uitkomst. Hier zijn alle cahiers en de onderzoeken terug te vinden.

Deze Stad in Boek is onderdeel van een reeks van vier bijeenkomsten. Lees ook de verslagen van de besprekingen door Arna Mackic, Zef Hemel en Bianca Seekles.

Foto’s: Iris Nibbering