(T)HUIS in een bloemkoolwijk of stadsvernieuwingsproject

Den Haag heeft een indrukwekkende voorraad gebouwen uit de periode 1965 tot 1995. Bloemkoolwijken, de eerste generatie sobere stadsvernieuwing tot 1980 en een tweede generatie kleurrijke stadsvernieuwing na 1985. Op de Dag van de Architectuur – met het thema (T)HUIS – op 18 juni 2022 besteedt Platform STAD aandacht aan deze Post 65 architectuur.

Verschillende transitieopgaven hebben gevolgen voor de gebouwde omgeving en Post 65 gebouwen, zo leidt Bram Heijkers (Platform STAD) het STADgesprek in. Gebouwen moeten voor de energietransitie beter worden geïsoleerd en van het gas af. Stedelijke ruimten en woonbuurten vragen voor de klimaatadaptatie om een nieuwe inrichting. En een thuisgevoel hangt samen met gevoelens van sociale veiligheid. Architectuurhistoricus Botine Koopmans vertelde over de pluriforme gebouwenvoorraad uit de Post 65 periode. Klaas Waarheid (Van Schagen architecten) en Max Jeleniewski (Staedion) vertellen over de renovatie van ZHB-hoven. Een van de vroege beeldbepalende woningbouwprojecten uit deze periode dat een tweede leven krijgt, een (T)HUIS voor haar bewoners.

typisch jaren 1970 architectuur schuin en bruin

Residence Royal. Ontwerp 1979 Abe Bonnema

Over de Haagse Post 65 architectuur

De variatie aan gebouwen is groot, aldus Botine Koopmans. Er zijn uitleggebieden rond het dorp Loosduinen op de oude tuinbouwgebieden zoals Nieuw Waldeck, Houtwijk en Kraayenstein. Er is de vroege stadsvernieuwing in de Schilderswijk, het Schipperskwartier, Molenwijk, Bezuidenhout-West en Scheveningen. Er zijn de grote en kleine openbare gebouwen zoals ministeries, het stadhuis en vele scholen zoals bijvoorbeeld de Haagse Hogeschool. Er zijn de Scheveningse hotels. Later volgden de vele postmoderne woongebouwen uit de tijd van de wethouders Duivesteijn, Van Otterloo en Noordanus.

Botine Koopmans en Judith van Hoogdalem inventariseerden en waardeerden deze gebouwenvoorraad in opdracht van de gemeente Den Haag en de resultaten werden gepubliceerd in Post 65 architectuur in Den Haag 1965-1995 (2019) .

foto: Alexandra Izeboud

Er zijn meer dan duizend objecten bekeken, aldus Botine, en daaruit is toen een representatieve selectie gemaakt. Criteria bij deze selectie waren: de stedenbouwkundige waarde, de architectonische waarde, de cultuurhistorische waarde, de typologie en de gaafheid van de gebouwen.

Grofweg valt deze gebouwenvoorraad in twee perioden uiteen. De vroege periode tot 1980 en de late periode van na 1985. De jaren daartussen lag de bouwindustrie vrijwel stil vanwege de oliecrisis van 1979 en de daaropvolgende economische crisis.

structuralisme

voormalig ministerie van buitenlandse zaken. Ontwerp 1974 – 85 Apon, Van den Berg, Ter Braak, Tromp

‘schuin en bruin’

Typische kenmerken van deze vroege periode zijn ‘schuin en bruin’, zoals Koopmans typeert, veel variatie in de vormen en daken, bruine baksteen met witte betonbanden waarop het metselwerk rust. Stedenbouwkundig zijn de structuren te herkennen door een doolhofachtige structuur, dwaalwijken met kronkelpadjes, doorgangen, woonerven, speelstraten en knusse pleintjes. Stadsvernieuwing is vaak in grote aantallen tegelijk gebouwd binnen de stedelijke morfologie. Bijvoorbeeld zoals ZHB-hoven, Schipperskwartier of Schilderswijk. Maar ook ruige beton brut gebouwen zoals het Hoofdbureau van de Politie (1978-81) of het voormalige Ministerie van BZ (1974-85) of van Financiën (1965-75) behoren tot het repertoire. Zelfs de afgebroken Zwarte Madonna (1985-2007) wordt meegerekend.

Schuin en bruin vindt men vooral in de wijken zoals Nieuw Waldeck en Bezuidenhout-West (beide vanaf 1976) van Groep 5 Architecten en Stedebouwers uit Rijswijk met Bram van Hengel en Wladimir Roemjantsew. Ze zijn even oud, maar verschillen in opzet. Nieuw Waldeck is een echte late Bloemkoolwijk met een keur aan dakkappen terwijl in Bezuidenhout-West met grote open bouwblokken en platte daken de stedelijke ruimten meer zijn gedefinieerd en afgeschermd van de infrastructuur.

post 65 architectuur

Scheveningen ontwerp 1975 C. Feiter

Het tijdperk van de zitkuilen en wandmeubels, Mies Bouwman en Berend Boudewijn, bruin en oranje is inmiddels voorbij. Echter, de wens om ‘te ontmoeten’ die toen centraal stond in de bouwplannen, is gebleven bij nieuwe generaties. Wellicht krijgt het ontmoeten bij de verbetering van deze wijken een nieuwe betekenis. Het thema van de Dag van de Architectuur is tenslotte (T)HUIS.

Renoveren van bloemkoolwijken

Een van de meest beeldbepalende jaren zeventig woongebouwen is ZHB-hoven uit de periode 1975-1981 in Kortenbos. Het is een structuralistisch stadsvernieuwingsproject op de plek waar ooit de ZHB brouwerij stond. Op het moment (2022) wordt dit woonensemble gerenoveerd Door Van Schagen architecten.

De eerste bloemkoolwijkervaring van Klaas Waarheid (Van Schagen architecten) was zijn gang van het ouderlijk huis naar het voetbalveld. ‘Een bloemkoolwijk is zo’n wijk waar je verdwaalt’. Centraal staat het woonerf en het ontmoeten, de auto is de gast. Dit type ontwerp was mogelijk na een wetswijziging in 1965 en een reactie op de functionalistische CIAM en de galerijflats. Ook in Kortenbos staan imposante hoge flats omringd door een parkeervlakte uit deze periode van de architect Groosman. Maar de hoven voegen daar een heel andere structuur en woonomgeving aan toe.

zhb hoven karakteristiek voor de stadsvernieuwing

ZHB hoven, ontwerp 1975 – 81 Klunder

Bijzonder aan ZHB-hoven zijn de autovrije speelstraten en pleinen om te ontmoeten. Auto’s verdwenen in de enorme parkeergarage waar woningen op het dek zijn gebouwd. En de woningen hebben grote terrassen. De woningen liggen in groepjes rond een woonhof of rond de groene binnenpleinen of het buurtplein. Gebouwen zoals men bij de Stichting Experimentele Woonvormen graag zag. Klunder en Sybesma waren vooraanstaande architecten uit deze beweging.

In de loop der jaren is de openbare ruimte, die rijk is aan nissen, hoekjes en onduidelijke overgangen tussen privé en openbaar,  veranderd van sociale ontmoetingsplek naar hangplek. Bewoners ervaren onveiligheid, aldus Klaas. Ze gaan defensief wonen met hoge schuttingen en hekwerken met punten, zodat wel veiligheid en individualiteit is gewaarborgd, maar van het collectief ontmoeten niet veel overblijft. Klaas somt de generieke knelpunten op van de bloemkoolwijken en voor ZHB in het bijzonder:

  • Koudebruggen, slecht geïsoleerd, nog deels enkele beglazing, alleen natuurlijke ventilatie, bouwtechnisch plak en knipwerk (met veel onderhoud).
  • Grote hoeveelheden bewerkelijke verharding (straat/ pleintjes) met groen (te vaak in verharding geplaatst) dat slecht wordt bijgehouden.
  • Autostallingen (onder opgetilde woonblokken, in garageboxen en open pergola-achtige bouwwerken) hebben negatieve impact op de inrichting en kwaliteit van de openbare ruimte. Het autobezit per woning neemt toe. De parkeerdruk dus ook. Hier zijn de straten niet op ontworpen.
  • Door confronterende, onduidelijke grenzen tussen privé en openbaar gebied, groeit het aantal hekken, schuttingen etc.
  • Verschillen tussen bewonersachtergronden en de toegenomen individualisering, versterken dit effect.

Sociale duurzaamheid

Verduurzamen gaat kortom niet alleen over de stenen en de isolatie. Klaas Waarheid  en Max Jeleniewski (Staedion) onderscheiden sociale duurzaamheid. Ooit kwamen de eerste bewoners van ZHB uit de omliggende en inmiddels gesloopte sloppen. Ze betogen dat:

‘Sociaal verduurzamen gaat over inzetten van ontwerpmiddelen die overdag en ‘s nachts, veilig, overzichtelijk en prettig gebruik van woongebouw en woonomgeving stimuleren. Vermijdt daarbij onduidelijke, geleidelijke overgangen tussen privé, collectief en openbaar. Een positief mensbeeld dwing je niet af door mensen te veel bloot te stellen aan onduidelijke plekken.’

renovatie van schagen architecten

ZHB hoven. Voorstel renovatie Van Schagen architecten

Uiteraard zal er ook stevig geïsoleerd worden, immers de energievraag terugbrengen is voor iedereen het beste. Met CO2 gestuurde mechanische ventilatie, Lage Temperatuur Verwarming en veel PV-panelen op het dak wordt ZHB een echt duurzaam gebouwencomplex met tevreden bewoners (T)HUIS.

Het STADgesprek vond plaats op de Dag van de Architectuur Den Haag 18 juni 2022. Met Botine Koopmans (architectuurhistoricus en onderzoeker naar Haagse Post 65 architectuur), Klaas Waarheid (architect van Van Schagen architecten) Max Jeleniewski (programmamanager gebiedsontwikkeling van Staedion) en Mario van Kooij (architect Zecc architecten)

foto: Alexandra Izeboud, Platform STAD op de Dag vd Architectuur Den Haag 2022