Ontwerpkracht voor vernieuwing in de Schilderswijk

Tijdens het STADgesprek presenteert een door Platform STAD samengesteld ontwerpteam drie scenario’s voor vernieuwing van de Rochussenhof, een woon- en werkcomplex in de Schilderswijk. Het team doet voorstellen voor toevoegen van woningen, het aantrekkelijker en levendiger maken van de openbare ruimte en voor het creëren van meer collectiviteit in en rondom de hof. Daarbij houden ze rekening met het ritme van de wijk en het feit dat de wijk geliefd is bij haar bewoners. De voorstellen zijn nadrukkelijk ook bruikbaar voor andere complexen in de Schilderswijk. Ook doet het team aanbevelingen voor de manier waarop aan de hof en wijk gewerkt kan worden.

Het team bestaat uit Desiree Vermeer (De Architectenwerkgroep Tilburg), Hans Karssenberg (STIPO), Jeroen Geurst (Geurst & Schulze Architecten), Klaas Waarheid en Mark van Wasbeek (Van Schagen Architecten). Zij werden gevraagd in een ontwerpend onderzoek oplossingsrichtingen te verkennen voor de transformatie van een naoorlogs bouwblok aan de Hoefkade: de Rochussenhof van corporatie Haag Wonen. Het bouwblok is typerend voor de Schilderswijk. Binnen de opgave werden een aantal thema’s verkend, waaronder: verdichting, meervoudig ruimtegebruik, verlevendiging en verduurzaming.

In maart 2025 ging het team tijdens een STADatelier aan de slag. Ze bezochten buurtcentrum De Mussen en de wijk en gingen in gesprek met diverse bewoners, ondernemers en professionals. De opgehaalde verhalen, inzichten, ideeën en zorgen zijn vervolgens meegenomen in het verdere ontwerpproces. In het STADgesprek presenteert het team hun ideeën voor een breed publiek. Het resultaat werd overhandigd aan Mohamed Baba (bestuursvoorzitter Haag Wonen) en voorzien van een reactie door Richard Koek(expert stedenbouw gemeente Den Haag).

STADatelier Schilderswijk

De resultaten van het STADatelier zijn vastgelegd op een vouwkaart. Bekijk hier de vouwkaart.

Het expertteam heeft tijdens het STADatelier:

Enkele belangrijke gebruiksritmes gedefinieerd. Bij een behoedzame aanpak hoort: weten hoe de buurt functioneert en wat de dagelijkse gebruiksritmes van de buurt zijn.
Een strategie in 10 punten geformuleerd voor vernieuwing van de Rochussenhof. Daarbij is gestreefd naar een businesscase die herhaalbaar is voor de Schilderswijk op grotere schaal.
8 vervolgstappen naar behoedzame stadsvernieuwing in de Schilderswijk geadviseerd.
3 scenario’s met varianten voor de Rochussenhof ontworpen.

Belangrijkste conclusies STADgesprek

Sleetse plekken zijn niet per definitie slecht. Sleetse plekken vragen om investering zodat ze weer meer in hun kracht en waarde worden gezet.
Voor een wijk als de Schilderswijk zijn gezinswoningen erg belangrijk. Houd daar voldoende aandacht voor bij nieuwbouw en doorstroombeleid.
Kijk anders naar geldstromen door een wijk. Investeer volgens de maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA). Zet meer geld in op preventie en op een kleine capaciteitsuitbreiding bij professionele organisaties als corporaties en de gemeente. Zo kan aan de achterkant bespaard worden op kosten om negatieve effecten (die ontstaan omdat er geen preventie is) weer op te lossen. Juist voor een wijk als de Schilderswijk is dit belangrijk omdat er uitdagingen liggen op verschillende domeinen.
De gemeente zou hier een test mee kunnen doen. Zowel de gemeente als andere professionele organisaties zijn nu financieel te verkokerd bezig.
Wees alert op het feit dat kangoeroewoningen soms worden opgekocht door kopers of investeerders. De extra ruimte die bedoeld is voor zorg, wordt dan verhuurd aan bijvoorbeeld studenten. Ook een belangrijke doelgroep, maar het idee om wonen en zorg te combineren gaat zo verloren. Ook het probleem van het opkopen van gezinswoningen die vervolgens worden verkamerd en tegen woekerhuren worden verhuurd, verdient aandacht.
Uitponden (woningen verkopen in plaats van opnieuw verhuren) kan altijd overwogen worden. Houd er wel rekening mee dat kopers dan voldoende geld moeten hebben om meerjarig onderhoud te verrichten. Voorkom daarmee dat het gebouw alsnog gaat verloederen. Leg een koppeling met (vermogende) sociale stijgers.
Zorg voor meer experimenteerruimte in wijken als de Schilderswijk. Er zijn weinig plekken in dit type wijk waar nieuwe dingen kunnen worden uitgeprobeerd. Tactical urbanism of tactisch stedenbouwkundig plan, waarbij een goedkope, tijdelijke verandering wordt gerealiseerd, kan grotere veranderingen op gang brengen.

Reacties Richard Koek (gemeente Den Haag) en Mohamed Baba (Haag Wonen) op de resultaten van het STADatelier Schilderswijk

Toekomstwaarde van de Schilderswijk

Richard Koek, expert stedenbouw gemeente Den Haag, vindt het waardevolle van het STADatelier dat met het ontwerpend onderzoek dat hiermee gedaan is een meer positief beeld van de Schilderswijk naar voren komt. In elke lijst in Nederland over hoe slecht het gaat met woonwijken wordt steevast de Schilderswijk genoemd. Hij denkt dat dit vaak niet voldoende onderzocht is: het is vaak gewoon beeldvorming. Natuurlijk hebben we hier te maken met een wijk die sleets is. Dat woord wordt ook gebruikt door het expertteam. Maar sleets betekent niet slecht. Sleets betekent: ‘je moet hierin gaan investeren’. Het betekent niet dat het geen waarde meer heeft. De waarde die de Schilderswijk heeft is dat er gezinswoningen zijn in best wel hoge dichtheid (ongeveer 80 tot 100 woningen per hectare). Betaalbare gezinswoningen zoals in de Schilderswijk (met drie tot vier kamers) krijgen we in nieuwbouw binnen gebiedsontwikkelingen bijna niet meer voor elkaar. Richard ziet hierin waarde om dit te behouden en daarmee de noodzaak om te investeren in de wijk. Mensen hebben binding met de Schilderswijk en willen hier blijven en de mogelijkheid hebben om door te stromen. Onderzocht moet worden wat er nodig is en nieuw bijgebouwd moet worden om deze doorstroming mogelijk te maken en op gang te brengen.

De sleetsheid heeft ook betrekking op delen van de openbare ruimte van de Schilderswijk. Hoewel er op een aantal plekken groen is ontstaan met grote bomen, is het algemene beeld dat er wel een kwaliteitsimpuls nodig is. Dit wordt momenteel door de gemeente aangepakt met onder andere een vergroeningsstrategie voor de hele Schilderswijk onder de noemer: ‘duizend bomen voor de Schilderswijk’.

Het voorstel dat van een aantal straten voetgangers- of leefstraten gemaakt kan worden, vindt Richard een goed idee. Maar het is een uitdaging om het hierover eens te worden met de bewoners van de wijk. Richard pleit ervoor een verkeerscirculatieplan te maken voor de hele Schilderswijk. Er liggen straten die wellicht helemaal niet nodig zijn. Op het gebied van parkeren is er voldoende ruimte in de wijk. Het is goed dat in de studie in beeld wordt gebracht waar overal parkeergarages zijn. De vraag is hoe deze functioneren. Wie heeft het eigendom en kun je er collectief iets organiseren? Deze informatie vormt een belangrijke basis voor het plan om straten autovrij te maken omwille van leefstraten. Het aanpakken van de straten gaat gemakkelijker als je gelijktijdig investeert in woningverbetering omdat je daarmee meerwaarde creëert voor bewoners.

Verdichting en eigenaarschap

De Schilderswijk is best al een dichtbebouwde wijk. Maar het voorstel van het expertteam om de woningen in een zijstraat naast de Rochussenhof op te toppen met één laag extra is een realistisch voorstel. Daarbij zijn bezonning en privacy belangrijke aandachtspunten. Het binnenterrein van de Rochussenhof vrijmaken en daar iets toevoegen moet goed geprogrammeerd worden om meer eigenaarschap te creëren in een omgeving die volledig sociale woningbouw is. Plekken waar mensen eigenaar zijn van hun eigen woning zijn er wel, denk aan de hofjes die de Schilderswijk in het verleden had.

Richard ziet een opgave voor zich in de Schilderswijk waarbij gemeente, Haag Wonen én bewoners gezamenlijk aan de slag gaan. Het ontwerpend onderzoek van het STADatelier vormt hopelijk een basis voor verdere gesprekken en gezamenlijke stappen richting een leefbare en toekomstbestendige Schilderswijk.

Uitdagingen in de Schilderswijk

Mohamed Baba, bestuursvoorzitter van Haag Wonen, haalt aan dat een van de grootste uitdagingen van het gebied is dat het heel versteend is waardoor hittestress wordt veroorzaakt. De ‘duizend bomen voor de Schilderswijk’ zijn erg welkom. Ook is er behoefte aan speelplekken voor kinderen. Tegelijkertijd gebeuren al veel dingen: zoals binnentuinen waarin geïnvesteerd wordt en mensen bij elkaar komen.

Mohamed benadrukt dat er enerzijds heel veel kracht en talent aanwezig is in de Schilderswijk. Anderzijds is participatie een grote uitdaging. Het sociaal weefsel is dun al zijn er wel een aantal initiatieven zoals de buurtvaders, het Stagehuis Schilderswijk en bewonersorganisatie De Paraplu. Maar buurtbetrokkenheid blijft een grote uitdaging en daarom investeert Haag Wonen door aanwezigheid en de helden in de wijk op te zoeken. “Met de mensen van Haag Wonen in de wijk proberen we actief zichtbaar te zijn en te bouwen aan een vertrouwensband.”

Haag Wonen wil ook graag kracht en talent vasthouden door sociale stijgers een passende wooncarrière in de wijk aan te bieden. Een gedurfde doorkijk daarbij is te onderzoeken hoe een deel van de bestaande bebouwing te slopen om er ruime gezinswoningen van rond de €450.000 voor terug te plaatsen. Daarmee zou kunnen worden voorkomen dat mensen vertrekken uit de wijk naar Wateringse Veld of Ypenburg. Daar ligt volgens Mohamed nog een belangrijk sleutel.

De corporatie ziet ook twee aandachtspunten met betrekking tot het vastgoed in de Schilderswijk. Zo zijn er een aantal zogenaamde kangoeroewoningen in de wijk. Bedoeld voor een combinatie van wonen en zorg waarbij ouders/verzorgers en een zorgbehoevende in twee aaneengesloten woningen wonen. Deze woningen vervullen een belangrijke functie rondom het thema wonen-zorg. Soms worden deze woningen echter opgekocht door bewoners en daarna deels verhuurd aan studenten. Hiermee daalt het woon-zorgaanbod, wat niet wenselijk is. En wees alert met uitponden van huurwoningen aan zittende bewoners die minder kapitaalkrachtig zijn. Zij besteden dan vaak hun hele vermogen aan de hypotheek waardoor er geen middelen meer over zijn voor onderhoud en aftakeling op de loer ligt. Kijk bij uitponden juist naar de sterke schouders.

Op het vlak van financiering pleit Mohamed voor een andere manier van investeren door zowel corporaties als overheden, volgens de maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA)[1]. Daarbij wordt breder gekeken naar diverse welvaartseffecten. We werken nu te verkokerd. Als voorbeeld doet hij een oproep aan de wethouder zorg en armoede: “investeert u een deel van uw financiële stromen in groene wijken zodat mensen gezonder zijn waarmee kosten op het gebied van zorg kunnen worden bespaard”. Dit vraagt om bestuurlijke lef en durf vanuit verschillende domeinen.

[1] Een MKBA brengt brede welvaartseffecten van een beleidsvariant in beeld, dat wil zeggen de directe en indirecte effecten voor de hele (Nederlandse) maatschappij. (Bron: https://www.rijksfinancien.nl/beleidsevaluatie/evaluatiestelsel/MKBA).

Foto’s: Maurits van Hout